ครุฑ เป็นสัตว์หิมพานต์ ลักษณะเป็นพญานกที่มีรูปครึ่งมนุษย์ครึ่งนกอินทร์ เป็นเทพพาหนะของพระวิษณุ คนไทยถือว่าครุฑเป็นสัญลักษณ์สำคัญ ที่มีความหมายเกี่ยวกับพระมหากษัตริย์มาตั้งแต่สมัยโบราณเพราะไทยได้รับอิทธิพลด้านศาสนามาจากประเทศอินเดีย ที่ถือว่าพระมหากษัตริย์ คือ อวตารของพระนารายณ์ ครุฑเป็นสัตว์ที่มีฤทธิ์มาก และเป็นพาหนะของพระนารายณ์ จึงเป็นสัญลักษณ์แทนพระมหากษัตริย์ที่ได้ปรากฏอยู่ในดวงตราหรือพระราชลัญจกรประจำพระองค์ ประจำรัชกาล ประจำแผ่นดิน

ภาพจาก : หอบรรณสารสนเทศ ชั้น 2 สำนักหอสมุด มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี

ครุฑในคติไทย

      “ตราครุฑ” เป็นพระราชลัญจกรสำหรับประทับหนังสือราชการแผ่นดินที่เป็นพระบรมราชโองการ และใช้พระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ประทับหนังสือราชการแผ่นดินมาแต่ครั้งโบราณ ภายหลังจึงได้มีการใช้ตราครุฑเป็นสัญลักษณ์ประทับลงบนหัวกระดาษ เพื่อแสดงให้ทราบว่าเป็นเอกสารหรือหนังสือราชการ

       ตราครุฑ ในหนังสือราชการไทยแบ่งออกเป็น 2 ประเภท ได้แก่

    ครุฑเท้าตั้ง หรือ ครุฑดุน ใช้กับพระมหากษัตริย์เท่านั้น ตราราชการของกรมราชองครักษ์ หน่วยงานในกระทรวงการต่างประเทศ  ใช้บนหน้าปกราชกิจจานุเบกษาและหนังสือเดินทาง

ภาพจาก : https://hilight.kapook.com/view/112228

    ครุฑเท้าเหยียดตรง ใช้ในหนังสือราชการขนาดมาตรฐานตราครุฑในการพิมพ์หนังสือราชการ ตามระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยงานสารบรรณ พ.ศ. 2526 ข้อ 71 (ตามแบบที่ 26 ท้ายระเบียบ)

ภาพจาก : https://hilight.kapook.com/view/112228

• หนังสือภายนอกขนาดตัวครุฑสูง 3 เซนติเมตร
• หนังสือภายในขนาดตัวครุฑสูง 1.5 เซนติเมตร

ภาพจาก : https://www.sanook.com/campus/1395413/

  ส่วนธงรูปครุฑที่มีชื่อเรียกว่า "ธงมหาราช" นั้น เป็นสัญลักษณ์แทนองค์พระมหากษัตริย์ เป็นธง รูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีรูปครุฑสีแดงอยู่บนพื้นธงสีเหลือง เริ่มใช้ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 แห่งราชวงศ์จักรี ธงมหาราชเมื่อเชิญขึ้นเหนือเสา ณ ที่แห่งใด แสดงว่าพระมหากษัตริย์ประทับอยู่ ณ ที่นั้น

ภาพจาก : https://lifestyle.campus-star.com/knowledge/43502.html

ครุฑในศิลปะไทย

      ในสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้าง “เรือพระที่นั่งมงคลสุบรรณ” ครั้งถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างรูปพระนารายณ์ประดิษฐานไว้เหนือโขนเรือพระที่นั่งมงคลสุบรรณแล้วพระราชทานนามใหม่ว่า “เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ” ต่อมาได้มีการสร้างขึ้นใหม่ในรัชกาลที่ 9 โดยกองทัพเรือเมื่อ พ.ศ. 2539 และได้รับพระราชทานนามจากรัชกาลที่ 9 ว่า “เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ 9

ภาพจาก : https://phralan.in.th/coronation//finalceremoniesdetail.php?id=938

    โขนเรือพระราชพิธีที่เป็น “ครุฑ” เป็นการรับเอาคติมาจากศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ซึ่งแสดงถึงความยิ่งใหญ่ของผู้ประทับนั่นคือพระมหากษัตริย์ที่เปรียบเสมือนพระนารายณ์ประทับครุฑ

       ครุฑในประเทศไทยไม่ได้เป็นเพียงสัตว์ในตำนาน แต่เป็นสัญลักษณ์ที่ทรงพลังและมีความหมายลึกซึ้ง สะท้อนถึงความเชื่อเรื่องอำนาจ บารมี การปกป้อง และความศักดิ์สิทธิ์ที่ผูกพันกับสถาบันพระมหากษัตริย์และวิถีชีวิตของคนไทยมาอย่างยาวนาน

ข้อมูลอ้างอิง

       ธนะชัย ผดุงธิติ. (2550).ครุฑ.วารสารศาลยุติธรรมปริทัศน์,1(3-4), 49-50.

       กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. (2567). ที่มาของคติสัญลักษณ์ “ครุฑ” และ “นาค” ในโขนเรือพระราชพิธี. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://www.silpa-mag.com/history/article_42642

       Sanook. (2562). "ตราครุฑ" ความหมายของตราแผ่นดินของไทย ทั้ง 2 แบบ. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://www.sanook.com/campus/1395413/

        นางพงศ์ภรณ์ วิลเฮลมี. (2567). ตราครุฑในหนังสือราชการไทย. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : http://clinictech.ops.go.th/online/cmo/site_blog_show.asp?id=861

         Campus star. (2559). เปิดความรู้! ธงพระอิสริยยศ ของพระมหากษัตริย์ และบรรดาพระบรมวงศานุวงศ์. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://lifestyle.campus-star.com/knowledge/43502.html

         กระปุกดอทคอม. (2557). ตราครุฑ สัญลักษณ์บนหนังสือราชการมีกี่แบบ รู้ไหม?. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://hilight.kapook.com/view/112228