ครุฑ สัญลักษณ์แห่งอำนาจ

Published: 5 June 2025

27 views

ครุฑ เป็นสัตว์หิมพานต์ ลักษณะเป็นพญานกที่มีรูปครึ่งมนุษย์ครึ่งนกอินทร์ เป็นเทพพาหนะของพระวิษณุ คนไทยถือว่าครุฑเป็นสัญลักษณ์สำคัญ ที่มีความหมายเกี่ยวกับพระมหากษัตริย์มาตั้งแต่สมัยโบราณเพราะไทยได้รับอิทธิพลด้านศาสนามาจากประเทศอินเดีย ที่ถือว่าพระมหากษัตริย์ คือ อวตารของพระนารายณ์ ครุฑเป็นสัตว์ที่มีฤทธิ์มาก และเป็นพาหนะของพระนารายณ์ จึงเป็นสัญลักษณ์แทนพระมหากษัตริย์ที่ได้ปรากฏอยู่ในดวงตราหรือพระราชลัญจกรประจำพระองค์ ประจำรัชกาล ประจำแผ่นดิน

ภาพจาก : หอบรรณสารสนเทศ ชั้น 2 สำนักหอสมุด มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี

ครุฑในคติไทย

“ตราครุฑ” เป็นพระราชลัญจกรสำหรับประทับหนังสือราชการแผ่นดินที่เป็นพระบรมราชโองการ และใช้พระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ประทับหนังสือราชการแผ่นดินมาแต่ครั้งโบราณ ภายหลังจึงได้มีการใช้ตราครุฑเป็นสัญลักษณ์ประทับลงบนหัวกระดาษ เพื่อแสดงให้ทราบว่าเป็นเอกสารหรือหนังสือราชการ

ตราครุฑ ในหนังสือราชการไทยแบ่งออกเป็น 2 ประเภท ได้แก่

ครุฑเท้าตั้ง หรือ ครุฑดุน ใช้กับพระมหากษัตริย์เท่านั้น ตราราชการของกรมราชองครักษ์ หน่วยงานในกระทรวงการต่างประเทศ ใช้บนหน้าปกราชกิจจานุเบกษาและหนังสือเดินทาง

ภาพจาก : https://hilight.kapook.com/view/112228

ครุฑเท้าเหยียดตรง ใช้ในหนังสือราชการขนาดมาตรฐานตราครุฑในการพิมพ์หนังสือราชการ ตามระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยงานสารบรรณ พ.ศ. 2526 ข้อ 71 (ตามแบบที่ 26 ท้ายระเบียบ)

ภาพจาก : https://hilight.kapook.com/view/112228

หนังสือภายนอกขนาดตัวครุฑสูง 3 เซนติเมตร
หนังสือภายในขนาดตัวครุฑสูง 1.5 เซนติเมตร

ภาพจาก : https://www.sanook.com/campus/1395413/

ธงสำหรับพระเกียรติยศพระมหากษัตริย์

ธงชัยราชกระบี่ยุทธใหญ่ (ขวา) และธงชัยพระครุฑพ่าห์ใหญ่ (ซ้าย) (ภาพจากหนังสือพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พิมพ์ พ.ศ. 2530)

ธงชัยราชกระบี่ยุทธใหญ่ และธงชัยพระครุฑพ่าห์ใหญ่ เป็นธงสำคัญที่ใช้ในพระราชพิธีและกระบวนพยุหยาตราทางสถลมารค ซึ่งถือเป็นส่วนหนึ่งของโบราณราชประเพณีไทยที่มีความสง่างามและศักดิ์สิทธิ์ยิ่ง

ธงชัยราชกระบี่ยุทธใหญ่ ธงนี้สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 1 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เมื่อมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกในปี พ.ศ. 2328 ใช้เชิญทางด้านซ้ายของกระบวนเสด็จพระราชดำเนิน คู่กับธงชัยพระครุฑพ่าห์ใหญ่ทางด้านขวา ลักษณะของธงประกอบด้วยธงสามชายจำนวน 3 ผืน ทำจากผ้าสักหลาดปักดิ้นเลื่อมอย่างประณีต สอดเข้าในคันธงผืนละคัน ปลายคันธงเป็นใบทวนเหล็ก 3 ง่าม ที่โคนใบทวนตกแต่งเป็นรูปกระบี่ถือกระบองในท่าเหาะคร่ำทอง และที่กลางด้ามคันธงก็ประดับด้วยรูปกระบี่ถือกระบองกะไหล่ทองอีกด้วย

ธงชัยพระครุฑพ่าห์ใหญ่ มีหน้าที่และลักษณะการใช้คล้ายกับธงชัยราชกระบี่ยุทธใหญ่ แต่จะเชิญทางด้านขวาของขบวน จุดแตกต่างสำคัญอยู่ที่ยอดธงและรูปประดับ ตรงโคนใบทวนยอดธงจะเปลี่ยนจากรูปกระบี่เป็นรูปพระนารายณ์ทรงครุฑยุดนาค ทรงถือพระขรรค์ในพระหัตถ์ทั้งสอง ส่วนที่กลางด้ามธงประดับด้วยรูปพระนารายณ์ทรงครุฑยุดนาค พระหัตถ์ทั้งสี่ทรงถือตรี จักร สังข์ และพระขรรค์ ทั้งหมดทำจากโลหะกะไหล่ทองอย่างวิจิตรงดงาม

ธงชัยราชกระบี่ยุทธน้อย (ซ้าย) และธงชัยราชพระครุฑพ่าห์น้อย (ขวา) (ภาพจากหนังสือครุฑ พิมพ์ พ.ศ. ๒๕๔๔)

ธงชัยราชกระบี่ยุทธน้อย เป็นธงแพรแดงสี่เหลี่ยมจัตุรัส ปักไหมรูปหนุมานกายขาวในท่าเหาะหันหน้าเข้าหายอดธง ติดกับยอดทวนคร่ำทองบนคันธงไม้ชัยพฤกษ์ กาบธงเป็นซองกลีบบัวกรุผ้าสีน้ำตาลขอบทอง สำหรับเสียบแพนหางนกยูง ที่โคนกาบธงมีแผ่นสัมฤทธิ์รูปกระบี่โบราณในเรือนแก้วทรงกลีบบัว ประดับลายหนุมานเหาะ อสูรแบก และหางนาคฉลุโปร่ง ประกอบด้วยลวดลายไทย เช่น ก้านต่อดอก นาค และกระจัง กะไหล่ทองอย่างประณีต

ธงชัยพระครุฑพ่าห์น้อย มีลักษณะคล้ายกับธงชัยราชกระบี่ยุทธ ต่างกันที่ ผืนธงเป็นแพรเหลือง ปักไหมรูป ครุฑกายแดงเอี้ยวข้าง หันเข้าหายอดธง และ กาบธงกรุผ้าสีดำ ส่วน กาบสัมฤทธิ์ เป็นรูปครุฑอัดปีกฉวยนาค เหยียบอสูร 2 ตน พื้นหลังเป็นลายหางนาคฉลุโปร่ง สำหรับ แพนหางนกยูง ซึ่งสมเด็จฯ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงออกแบบ เชื่อว่าทรงได้รับแรงบันดาลใจจาก “มยุรหัตถ์” ซึ่งเป็นเครื่องสูงของกษัตริย์กัมพูชาโบราณ โดยมีภาพสลักปรากฏในปราสาทนครวัด

ธงรูปครุฑที่มีชื่อเรียกว่า "ธงมหาราช" นั้น เป็นสัญลักษณ์แทนองค์พระมหากษัตริย์ เป็นธง รูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีรูปครุฑสีแดงอยู่บนพื้นธงสีเหลือง เริ่มใช้ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 แห่งราชวงศ์จักรี ธงมหาราชเมื่อเชิญขึ้นเหนือเสา ณ ที่แห่งใด แสดงว่าพระมหากษัตริย์ประทับอยู่ ณ ที่นั้น

ภาพจาก : https://lifestyle.campus-star.com/knowledge/43502.html

ครุฑในศิลปะไทย

ในสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้าง “เรือพระที่นั่งมงคลสุบรรณ” ครั้งถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างรูปพระนารายณ์ประดิษฐานไว้เหนือโขนเรือพระที่นั่งมงคลสุบรรณแล้วพระราชทานนามใหม่ว่า “เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ” ต่อมาได้มีการสร้างขึ้นใหม่ในรัชกาลที่ 9 โดยกองทัพเรือเมื่อ พ.ศ. 2539 และได้รับพระราชทานนามจากรัชกาลที่ 9 ว่า “เรือพระที่นั่งนารายณ์ทรงสุบรรณ รัชกาลที่ 9

ภาพจาก : https://phralan.in.th/coronation//finalceremoniesdetail.php?id=938

โขนเรือพระราชพิธีที่เป็น “ครุฑ” เป็นการรับเอาคติมาจากศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ซึ่งแสดงถึงความยิ่งใหญ่ของผู้ประทับนั่นคือพระมหากษัตริย์ที่เปรียบเสมือนพระนารายณ์ประทับครุฑ

ครุฑในประเทศไทยไม่ได้เป็นเพียงสัตว์ในตำนาน แต่เป็นสัญลักษณ์ที่ทรงพลังและมีความหมายลึกซึ้ง สะท้อนถึงความเชื่อเรื่องอำนาจ บารมี การปกป้อง และความศักดิ์สิทธิ์ที่ผูกพันกับสถาบันพระมหากษัตริย์และวิถีชีวิตของคนไทยมาอย่างยาวนาน

The Garuda is a Himmapan animal, characterized as a mythical bird that is half-human and half-eagle. It is the divine vehicle of Vishnu. Thais consider the Garuda an important symbol, signifying the monarchy since ancient times because Thailand received religious influence from India, where the monarch is considered an avatar of Narayana. The Garuda is a powerful animal and the vehicle of Narayana, thus it is a symbol representing the monarch, appearing on royal seals or personal royal emblems, those of each reign, and those of the kingdom.

Image from: Information Resource Center, 2nd Floor, Library, King Mongkut's University of Technology Thonburi

Garuda in Thai Beliefs

"Garuda Emblem" is a royal seal used to stamp official government documents that are royal decrees. The royal seal of the Garuda was used to stamp official government documents since ancient times. Later, the Garuda emblem was used as a symbol stamped on letterheads to indicate that it was an official document or government letter.

The Garuda emblem in Thai government documents is divided into 2 types:

Standing Garuda or Embossed Garuda is used only by the monarch. It is used on the official seals of the Royal Aide-de-Camp Department, agencies within the Ministry of Foreign Affairs, on the cover of the Royal Gazette, and on passports.

Image from: https://hilight.kapook.com/view/112228

Garuda with outstretched legs is used as the standard size Garuda emblem for printing government documents, in accordance with Regulation of the Office of the Prime Minister on Secretariat Work B.E. 2526 (1983) Section 71 (according to Form 26 appended to the regulation)."

Image from: https://hilight.kapook.com/view/112228

For external letters, the Garuda emblem is 3 centimeters high.
For internal letters, the Garuda emblem is 1.5 centimeters high.

Image from:https://www.sanook.com/campus/1395413/

Royal Regalia Flags for His Majesty the King

Thong Chai Ratchakrabiyut Yai (right) and Thong Chai Phra Khrut Pha Yai (left) (Image from "The Royal Coronation Ceremony" book, published 1987)

The Thong Chai Ratchakrabiyut Yai (Great Flag of the Royal Battle Sword) and the Thong Chai Phra Khrut Pha Yai (Great Flag of the Royal Garuda) are pivotal flags used in royal ceremonies and land processions. They are considered an integral part of Thailand's ancient and revered royal traditions

The Thong Chai Ratchakrabiyut Yai is believed to have been created during the reign of King Rama I of the Rattanakosin Kingdom, for his coronation in 1785. It's carried on the left side of the royal procession, complementing the Thong Chai Phra Khrut Pha Yai on the right. This flag consists of three swallow-tailed banners made from meticulously embroidered felt adorned with sequins and metallic threads. Each banner is attached to a pole. The tip of each pole features a three-pronged spearhead, with a golden, flying Kinnaree-like figure holding a club at its base. The middle of the flagpole is also decorated with a gilded figure of a Kinnaree-like creature holding a club

The Thong Chai Phra Khrut Pha Yai shares similar functions and characteristics with the Thong Chai Ratchakrabiyut Yai, but it is carried on the right side of the procession. The key differences lie in the finial and the decorative figures. At the base of the spearhead finial, instead of the Kinnaree-like figure, there is a depiction of Lord Vishnu riding Garuda seizing Naga, holding a sword in both hands. The middle of the flagpole is adorned with a gilded image of Lord Vishnu riding Garuda seizing Naga, holding a trident, a discus, a conch shell, and a sword in his four hands. All these figures are exquisitely crafted from gilded metal.

Thong Chai Ratchakrabiyut Noi (left) and Thong Chai Phra Khrut Pha Noi (right) (Image from "Garuda" book, published 2001)

The Thong Chai Ratchakrabiyut Noi is a square red silk flag. It's embroidered with a white Hanuman in a flying posture, facing the flag's finial. This is attached to a gilded spearhead finial on a Chaiyapreuk (Cassia fistula) wooden flagpole. The flag's sheath is a lotus petal-shaped case lined with brown cloth with gold trim, designed to hold peacock tail feathers. At the base of the sheath, there's a bronze plate featuring an ancient krabi (sword) in a lotus petal-shaped frame. It's adorned with intricate designs including a flying Hanuman, demons bearing weight, and openwork Naga tails, all combined with traditional Thai patterns like connecting stems, Nagas, and krajang (decorative floral motifs), all meticulously gilded.

The Thong Chai Phra Khrut Pha Noi is similar in appearance to the Thong Chai Ratchakrabiyut Noi, with key differences: the flag's fabric is yellow silk, and it's embroidered with a red Garuda in a sideward pose, facing the flag's finial. The flag's sheath is lined with black cloth. The bronze sheath features a Garuda with folded wings grasping a Naga and stepping on two demons. The background is an openwork Naga tail pattern. The peacock tail feathers, designed by Somdet Phra Chao Boromwongse Ther Krom Phraya Narisara Nuwattiwong, are believed to be inspired by the "Mayurahat" (peacock hand), an ancient Cambodian royal regalia with carvings found in Angkor Wat.

The Garuda flag, known as "Thong Maharatch" (Royal Standard Flag), symbolizes the King. It is a rectangular flag with a red Garuda on a yellow background. Its use began during the reign of King Mongkut (Rama IV) of the Chakri Dynasty. When the Thong Maharatch is flown on a flagpole at any location, it signifies that His Majesty the King is present at that location.

Image from : https://lifestyle.campus-star.com/knowledge/43502.html

Garuda in Thai Art

During the Rattanakosin period, King Nangklao (Rama III) commissioned the construction of the (Royal Barge Mongkhon Suban). Later, in the reign of King Mongkut (Rama IV), he ordered a figure of Lord Vishnu to be placed on the prow of the Mongkhon Suban Royal Barge, subsequently renaming it "Ruea Phra Thนั่ง Narai Song Suban" (Royal Barge Narai Song Suban). This royal barge was later rebuilt by the Royal Thai Navy in 1996 during the reign of King Bhumibol Adulyadej (Rama IX) and was granted the new name "Ruea Phra Thนั่ง Narai Song Suban, King Rama IX" by His Majesty.

Image from : https://phralan.in.th/coronation//finalceremoniesdetail.php?id=938

The use of Garuda as the figurehead for royal barges in royal ceremonies is derived from Brahmin-Hindu beliefs. It signifies the greatness of the one seated upon it, which is the monarch, likened to Lord Vishnu riding Garuda.

In Thailand, Garuda is not merely a mythical creature but a powerful and deeply meaningful symbol. It reflects beliefs in power, prestige, protection, and sacredness that have long been intertwined with the monarchy and the way of life for the Thai people.

ข้อมูลอ้างอิง

ธนะชัย ผดุงธิติ. (2550).ครุฑ.วารสารศาลยุติธรรมปริทัศน์,1(3-4), 49-50.

กระปุกดอทคอม. (2557). ตราครุฑ สัญลักษณ์บนหนังสือราชการมีกี่แบบ รู้ไหม?. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://hilight.kapook.com/view/112228

Campus star. (2559). เปิดความรู้! ธงพระอิสริยยศ ของพระมหากษัตริย์ และบรรดาพระบรมวงศานุวงศ์. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://lifestyle.campus-star.com/knowledge/43502.html

กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. (2562). ธงสำหรับพระเกียรติยศพระมหากษัตริย์.สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://www.silpamag.com/history/article_30746

Sanook. (2562). "ตราครุฑ" ความหมายของตราแผ่นดินของไทย ทั้ง 2 แบบ. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://www.sanook.com/campus/1395413/

นางพงศ์ภรณ์ วิลเฮลมี. (2567). ตราครุฑในหนังสือราชการไทย. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : http://clinictech.ops.go.th/online/cmo/site_blog_show.asp?id=861

กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. (2567). ที่มาของคติสัญลักษณ์ “ครุฑ” และ “นาค” ในโขนเรือพระราชพิธี. สืบค้น 5 มิถุนายน 2568. URL : https://www.silpa-mag.com/history/article_42642