ในอดีตสังคมไทยใช้ระบบแลกเปลี่ยนโดยตรง ระหว่างวัตถุกับวัตถุ ผลผลิตกับผลผลิต จึงเกิดการใช้สื่อกลางในการแลกเปลี่ยน คือ “เงินพดด้วง” ซึ่งเริ่มใช้มาตั้งแต่สมัยกรุงสุโขทัย และยังคงใช้ต่อเนื่องมาจนถึงสมัยกรุงธนบุรีและรัตนโกสินทร์ โดยมีการผลิตใช้ตั้งแต่รัชกาลที่ 1 ถึงรัชกาลที่ 4 อย่างต่อเนื่อง ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้มีการยกเลิกการใช้เงินพดด้วง และหันมาใช้เหรียญเงินที่ผลิตด้วยเครื่องจักรแทน เพื่อความสะดวกและสอดคล้องกับระบบเงินตราสากล
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเป็นกษัตริย์ไทยพระองค์แรกที่เริ่มปฏิรูประบบเงินตรา โดยทรงริเริ่มใช้ “เงินแบน” หรือ “เงินแป” แทน “เงินกลม” หรือ “เงินพดด้วง” เพื่อให้สอดคล้องกับระบบเงินตราสากลในยุโรป เนื่องจากในรัชสมัยของพระองค์ การค้าระหว่างประเทศขยายตัวมาก พ่อค้าต่างชาติจึงนำเงินเหรียญของประเทศตนเข้ามาใช้ในการซื้อขาย ทำให้เกิดปัญหาในการแลกเปลี่ยน เพราะชาวไทยยังคงใช้เงินพดด้วง เมื่อมีความต้องการใช้เงินพดด้วงจำนวนมาก พ่อค้าต่างชาติ เช่น อังกฤษ ฝรั่งเศส และอเมริกา ต้องนำเงินเหรียญไปให้ช่างในพระคลังมหาสมบัติหลอมเป็นพดด้วง ซึ่งผลิตได้เพียงวันละ 2,500 บาท ขณะที่ความต้องการสูงถึงเกือบ 300,000 เหรียญ สร้างความลำบากในการค้าขาย นายเบลล์ (Mr. Charles Bell) ผู้ว่าการแทนกงสุลอังกฤษประจำประเทศไทยจึงขอพระราชทานอนุญาตให้ประชาชนสามารถใช้เหรียญเงินต่างประเทศในการซื้อขาย โดยเฉพาะในการซื้อขายขนาดใหญ่ เพื่อแก้ปัญหาความไม่สะดวกดังกล่าว
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงอนุญาตให้ใช้เงินเหรียญต่างประเทศแทนเงินพดด้วง เนื่องจากเห็นว่าเงินจากต่างประเทศจะช่วยให้เศรษฐกิจในประเทศดีขึ้น ราษฎรมีทรัพย์สินมากขึ้น และเพื่อสร้างความมั่นใจในการใช้เงินตรา ทรงกำหนดให้เจ้าพนักงานพระคลังมหาสมบัติตรวจสอบและตีตราสัญลักษณ์ของแผ่นดินและรัชกาล คือ “ตราจักร” และ “ตรามงกุฎ” ลงบนเหรียญเหล่านั้น
เหรียญนอกตอกตราตราจักรและตรามงกุฎ
เมื่อความต้องการใช้เงินตราในประเทศเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว และการผลิตเงินพดด้วงไม่เพียงพอ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งโรงงานผลิตเหรียญด้วยเครื่องจักรแทนแรงคน ในปี พ.ศ. 2403 โดยตั้งอยู่ที่บริเวณประตูพรหมโสภาในพระบรมมหาราชวัง และพระราชทานชื่อว่า “โรงกระษาปน์สิทธิการ” เพื่อผลิตเหรียญตามแบบสากล
เหรียญที่ผลิตมีลักษณะแบนและกลม คล้ายเหรียญของต่างประเทศ ตราของเงินเหรียญใช้รูปจักรมีช้างยืนบนแท่นอยู่กลางตราประจำแผ่นดิน จักรมี 9 กลีบ รอบจักรมีดอกจัน 8 ดอก ในขนาดหนึ่งบาท กึ่งบาท 4 ดอก สลึง 2ดอก เฟื้อง 1 ดอก ส่วนตราประจำรัชกาล มีรูปร่างเป็นพระมหามงกุฎยอดมีรัศมี มีฉัตร 5 ชั้น กระหนาบสองข้าง พื้นเป็นเปลวนกมีดอกจันล้อมรอบจำนวนเท่าตราจักร
เหรียญพระแสงจักร - พระมหามงกุฎ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้ผลิตขึ้นใช้เป็นครั้งแรกในปี 2501
แม้ว่าในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จะเริ่มผลิตเงินเหรียญจากโรงกระษาปน์ภายในประเทศแทนเงินพดด้วงแล้ว แต่ก็ยังไม่ได้ยกเลิกการใช้เงินพดด้วงอย่างเป็นทางการ จนกระทั่งในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีประกาศเลิกใช้เงินพดด้วงทุกชนิดเมื่อวันที่ 28 ตุลาคม พ.ศ. 2447 และให้ประชาชนนำเงินพดด้วงมาแลกเป็นเงินเหรียญ หรือนำไปชำระภาษีหรือรายได้ของรัฐ โดยกำหนดวันสุดท้ายของการแลกเปลี่ยนไว้คือ วันที่ 31 กรกฎาคม พ.ศ. 2451
In the past, Thai society used a direct exchange system of goods for goods, and produce for produce. This led to the use of a medium of exchange, the "Pod Duang money," which began in the Sukhothai period and continued to be used until the Thonburi and Rattanakosin periods. It was continuously produced from the reign of King Rama I to King Rama IV. Later, in the reign of King Rama V, the use of Pod Duang money was abolished, and machine-made silver coins were adopted instead for convenience and to align with the international monetary system.
King Mongkut was the first Thai monarch to initiate monetary reform by introducing "flat money" or "pae money" to replace "round money" or "Pod Duang money" to align with the international monetary system in Europe. This was because during his reign, international trade expanded significantly, and foreign merchants brought their own country's coins for trade, causing exchange problems as Thais still used Pod Duang money. When there was a high demand for Pod Duang money, foreign merchants, such as those from England, France, and America, had to bring their coins to the artisans at the Royal Treasury to be melted into Pod Duang, which could only be produced at a rate of 2,500 baht per day, while demand reached almost 300,000 coins, creating difficulties in trade. Mr. Charles Bell, the acting British Consul in Thailand, therefore requested permission for the public to use foreign silver coins for trade, especially for large transactions, to resolve this inconvenience.
King Mongkut permitted the use of foreign coins instead of Pod Duang money, believing that foreign money would improve the domestic economy, increase the wealth of the people, and build confidence in the currency. He ordered the officials of the Royal Treasury to inspect and stamp the coins with the national and royal symbols: the "Chakra" (wheel) emblem and the "Mongkut" (crown) emblem.
foreign coins stamped with the chakra and crown symbols.
When the demand for currency in the country rapidly increased and the production of bullet coins was insufficient, King Mongkut graciously ordered the establishment of a mint using machinery instead of human labor in 1860. It was located at the Phrom Sopha Gate within the Grand Palace and was named "Rong Kasap Sitthikan" (Royal Mint) to produce coins according to international standards.
The coins produced were flat and round, similar to foreign coins. The emblem on the coins featured a chakra with an elephant standing on a pedestal in the center of the national emblem. The chakra had 9 petals, surrounded by 8 asterisks. For the one-baht size, there were 4 asterisks for half-baht, 2 for salueng, and 1 for fuang. The royal emblem featured a Great Crown with a halo at the top, flanked by two 5-tiered umbrellas. The background was a flame pattern with asterisks surrounding it, equal in number to those on the chakra emblem.
Phra Saeng Chak - Phra Maha Mongkut coin. King Mongkut (Rama IV) ordered its production for the first time in 1858.
Although the production of coins from the domestic mint began during the reign of King Mongkut, replacing bullet coins, the use of bullet coins was not officially abolished. It was not until the reign of King Chulalongkorn that an announcement was made to discontinue the use of all types of bullet coins on October 28, 1904. The public was instructed to exchange bullet coins for new coins or use them to pay taxes or government revenue, with the final exchange date set for July 31, 1908.
ข้อมูลอ้างอิง
มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี. สำนักหอสมุด, วรจิตติ์ ปิยะภาณี, นิตยา บุญปริตร, & ลดาวัลย์ ศรีธวัช ณ อยุธยา. (2548). พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี
ส.พลายน้อย. (2544) .พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้า พระเจ้ากรุงสยาม. กรุงเทพฯ: พิมพ์คำ
กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. (2567). รัชกาลที่ 4 รับสั่งทำ “เหรียญกระษาปณ์” รับมือการค้ากับต่างชาติ. (ออนไลน์) URI: https://www.silpa-mag.com/history/article_29937 /, สืบค้นเมื่อ 15 พฤษภาคม 2568
Categories
Hashtags