เทคโนโลยีการถ่ายภาพในสยามเริ่มต้นขึ้นอย่างค่อยเป็นค่อยไปแม้ว่าเทคโนโลยีถ่ายภาพจะเริ่มเข้ามาในสมัยรัชกาลที่ 3 แต่ก็ยังไม่ได้รับความนิยมอย่างแพร่หลาย เนื่องจากข้อจำกัดทางเทคนิค ความเข้าใจของผู้คน และความเชื่อที่ยังฝังลึกในสังคมเกี่ยวกับสิ่งลี้ลับ อย่างไรก็ตาม การเริ่มต้นเล็ก ๆ นี้ได้กลายเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญในรัชสมัยถัดมาโดยเฉพาะในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) ที่การถ่ายภาพไม่ได้เป็นเพียงเครื่องมือทางเทคโนโลยีเท่านั้น แต่ยังเป็นเครื่องมือแห่งการสื่อสารอำนาจ ความรู้ และการทูตอย่างชาญฉลาด 

พระมหากษัตริย์พระองค์แรกที่ทรงยอมฉายพระรูป

     ผู้คนในยุครัชกาลที่ 3 ไม่เชื่อเรื่องการถ่ายรูปมากนัก เนื่องจากมีความเชื่อทางไสยศาสตร์และความกลัวเกี่ยวกับเทคโนโลยีใหม่นี้ โดยเฉพาะความเชื่อที่ว่า “การถ่ายรูปเท่ากับทอนอายุให้สั้นลง” หรือเชื่อว่าการถ่ายภาพจะเป็นการแยกวิญญาณออกจากร่าง แต่รัชกาลที่ 4 ทรงเข้าใจวิทยาการสมัยใหม่ และทรงไม่เชื่อในความเชื่องมงายเหล่านั้น พระองค์จึงเป็นผู้นำในการเปลี่ยนทัศนคติของประชาชน โดยทรงยอมให้ช่างถ่ายภาพฉายพระรูปเพื่อเป็นแบบอย่างให้เห็นว่า การถ่ายภาพไม่เป็นอันตรายและไม่เกี่ยวข้องกับความตาย ถือเป็นการเปิดทางให้คนไทยเริ่มยอมรับเทคโนโลยีถ่ายภาพในเวลาต่อมา

พระบรมฉายาลักษณ์ และพระบรมสาทิสลักษณ์ที่สำคัญในรัชกาลที่ 4

    เมื่อวันที่ 6 ตุลาคม พ.ศ. 2408 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ช่างภาพชาวอังกฤษชื่อ จอห์น ทอมสัน เข้าเฝ้าเพื่อฉายพระบรมฉายาลักษณ์ ณ ลานพระที่นั่งอนันตสมาคม  

    พระองค์ฉายพระรูปในฉลองพระองค์เครื่องบรมขัตติยะราชภูษิตาภรณ์ ซึ่งเป็นเครื่องแต่งกายเต็มยศแบบโบราณ ประกอบด้วยฉลองพระองค์ครุยกรองทอง สอดทองแล่งประดับเลื่อมหรืออัญมณีแบบราชประเพณี ทรงพระภูษาโจงเยียรบับ ทรงชฎามหากฐิน ทรงถือธารพระกรทำจากไม้ชัยพฤกษ์ด้วยพระหัตถ์ซ้าย และทรงฉลองพระบาทเชิงงอนทำด้วยทองคำลงยา ประทับบนพระที่นั่ง  

   พระบรมฉายาลักษณ์นี้ยังได้ถูกนำไปจัดแสดงในงานมหกรรมโลก Exposition Universal ที่กรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส ในปี พ.ศ. 2410 แสดงถึงภาพลักษณ์อันสง่างามและพระราชอำนาจของพระองค์ต่อสายตาชาวโลก

ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ช่างภาพชาวอังกฤษชื่อ จอห์น ทอมสัน เข้าเฝ้าเพื่อฉายพระบรมฉายาลักษณ์ ณ ลานพระที่นั่งอนันตสมาคม

พระบรมสาทิสฉายาลักษณ์ถัดไปเป็นภาพอัลบูมินระบายสี (Albumen print)  ได้รับการจัดทำอย่างประณีตงดงาม สะท้อนรสนิยมทางศิลปะและคุณค่าทางวัฒนธรรม ทั้งนี้ พระองค์ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ส่งพระบรมฉายาลักษณ์ดังกล่าวไปถวายจักรพรรดินโปเลียนที่ 3 แห่งประเทศฝรั่งเศส เมื่อวันที่ 27 มิถุนายน พ.ศ. 2404 เพื่อแสดงไมตรีจิตและกระชับความสัมพันธ์ทางการทูตระหว่างราชอาณาจักรสยามกับจักรวรรดิฝรั่งเศส ในห้วงเวลาที่โลกเริ่มเปิดรับการค้าระหว่างประเทศและเทคโนโลยีสมัยใหม่

พระบรมสาทิสฉายาลักษณ์เป็นภาพอัลบูมินระบายสี

   พระบรมสาทิสลักษณ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวถัดไป ฉลองพระองค์พร้อมประดับ เครื่องราชอิสริยาภรณ์ Légion d’honneur ของฝรั่งเศส เป็นภาพที่แสดงถึงความสัมพันธ์ทางการทูตอันแน่นแฟ้นระหว่างสยามกับฝรั่งเศสในสมัยรัชกาลที่ 4 เชื่อว่า ภาพต้นฉบับเป็นภาพแบบดาแกโรไทป์ 

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ฉลองพระองค์ประดับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ของฝรั่งเศส

พระบรมสาทิสลักษณ์แบบดาแกโรไทป์ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ฉายคู่กับ สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี นับเป็นหนึ่งในภาพถ่ายที่เก่าแก่และทรงคุณค่าทางประวัติศาสตร์ของสยาม ภาพนี้มิได้เป็นเพียงหลักฐานแห่งเทคโนโลยีถ่ายภาพยุคแรก แต่ยังสะท้อนสัญลักษณ์ของความเสมอภาค และการยอมรับบทบาทของสตรีในระดับการเมืองและการทูต ภาพดังกล่าวถูกอัญเชิญไปพระราชทานแก่ประธานาธิบดีแฟรงคลิน เพียร์ซ แห่งสหรัฐอเมริกา เมื่อปี พ.ศ. 2399 อันเป็นช่วงต้นรัชสมัยของพระองค์ เหตุการณ์นี้แสดงให้เห็นถึงพระราชปณิธานในการเปิดประเทศ และเสริมสร้างสัมพันธไมตรีกับมหาอำนาจตะวันตก ด้วยสันติวิธี

ภาพถ่ายพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวฉายคู่กับสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี 

 เทคนิคการถ่ายภาพและกล้องในยุคนั้น

      การถ่ายภาพในช่วงต้นของศตวรรษที่ 19 อาศัยเทคนิคที่ยังซับซ้อนและต้องใช้ความชำนาญสูง หนึ่งในเทคโนโลยีถ่ายภาพยุคแรกที่ได้รับการยอมรับและแพร่หลาย คือ “ภาพถ่ายแบบดาแกโรไทป์” (Daguerreotype) ซึ่งนับเป็นนวัตกรรมสำคัญที่เปลี่ยนแปลงวงการภาพถ่ายในยุโรปและแพร่เข้าสู่สยามในเวลาต่อมา

      ภาพถ่ายแบบดาแกโรไทป์ (Daguerreotype) คือ กระบวนการถ่ายภาพ ค้นพบโดย หลุยส์ แจค กัวส์ มันเด ดาแกร์ (Louis Jacques Mande Daguerre)  ที่พัฒนาขั้นตอนการถ่ายภาพลดลงจาก 8 ชั่วโมงเป็น 30 นาที เป็นการถ่ายภาพลงบนแผ่นเงินที่ขัดจนเรียบเงา ล้างทำความสะอาดด้วยแอลกอฮอล์ นำไปอังที่ไอปรอท เพื่อให้เกิดซิลเวอร์ไอโอไดด์ที่ไวแสง จากนั้นนำไปวางไว้ด้านหลังของกล้องดาแกโรไทป์ แล้วเปิดหน้ากล้องเพื่อถ่ายภาพ ลักษณะของภาพจะกลับซ้ายเป็นขวา ถ่ายได้เพียงครั้งละ 1 นำไปอัดขยายซ้ำไม่ได้ 

บริบททางสังคมและประวัติศาสตร์

ภาพหมู่เรือนแพแน่นขนัดตั้งต้นจากปากคลองตลาดต่อเนื่องไปถึงวัดราชบูรณะ (พิพัฒน์ พงศ์รพิพร 2544 : 8)

ภาพนี้สะท้อนให้เห็นถึงบริเวณเกาะรัตนโกสินทร์ ซึ่งถือเป็นศูนย์กลางของกรุงเทพมหานครในอดีต เมื่อประมาณ 150 ปีก่อน บริเวณนี้เป็นที่ตั้งของพระบรมมหาราชวัง วัดวาอารามสำคัญ ที่เป็นหัวใจของราชอาณาจักร แม่น้ำเจ้าพระยา ซึ่งไหลอยู่ทางด้านตะวันตกของเกาะรัตนโกสินทร์ ถือเป็นเส้นเลือดใหญ่ในการคมนาคมและการค้าขาย ผู้คนในยุคนั้นใช้แม่น้ำเป็นทางสัญจรหลัก ตั้งแต่บริเวณท้ายพระบรมมหาราชวัง ผ่านชุมชนท่าเตียน ไปจนถึง ปากคลองตลาด ซึ่งเป็นศูนย์กลางการค้าขายและตลาดสดที่คึกคักมาตั้งแต่อดีต

    พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีบทบาทสำคัญในฐานะผู้นำที่เปิดรับวิทยาการตะวันตกในช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อของประวัติศาสตร์ไทย การนำเทคโนโลยีการถ่ายภาพเข้ามาใช้ในราชสำนัก แสดงให้เห็นถึงพระปรีชาสามารถด้านวิทยาศาสตร์ของพระองค์ และถือเป็นจุดเริ่มต้นของการใช้ภาพถ่ายเพื่อการสื่อสาร การเรียนรู้ และการทูตระหว่างประเทศ แสดงให้เห็นถึงวิสัยทัศน์ในการปรับตัวสู่โลกสมัยใหม่ ด้วยการใช้เทคโนโลยีเป็นเครื่องมือในการพัฒนาประเทศ ทั้งในด้านวิชาการ การทูต และการสื่อสารทางวัฒนธรรม ซึ่งมีอิทธิพลต่อแนวทางการพัฒนาของไทยในเวลาต่อมา

        ผู้ที่สนใจเรื่องราวของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สามารถเข้าไปชมนิทรรศการออนไลน์ได้ที่ โครงการพระจอมเกล้าศึกษา เป็นโครงการเพื่อการค้นคว้าและเผยแพร่ความรู้อันสะท้อนถึงรากฐานสำคัญของวิทยาการความรู้ด้านวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หรือ หอบรรณสารสนเทศ ชั้น 2 สำนักหอสมุด มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี เปิดให้บริการ 08.30 - 17.00 น. ในวันจันทร์ – ศุกร์

Photography technology in Siam began gradually. Although photography technology started to be introduced during the reign of King Rama III, it was not yet widely popular due to technical limitations, people's understanding, and deep-seated beliefs in society about supernatural things. However, this small beginning became a significant turning point in the subsequent reign, especially during the reign of King Mongkut (Rama IV), where photography was not just a technological tool, but also a clever tool for communicating power, knowledge, and diplomacy.

The first monarch who allowed himself to be photographed.

People in the era of King Rama III did not believe much in photography due to superstitious beliefs and fears about this new technology, especially the belief that "taking a picture shortens one's life" or that photography would separate the soul from the body. But King Rama IV understood modern science and did not believe in such superstitions. He therefore led the change in people's attitudes by allowing photographers to take his picture as an example to show that photography was not harmful and not related to death. This paved the way for Thais to begin accepting photography technology later on.

Important royal photographs and portraits during the reign of King Rama IV.

On October 6, 1865, King Mongkut graciously allowed an English photographer named John Thomson to have an audience to take his royal photograph at the Ananta Samakhom Throne Hall.

He was photographed in his full royal regalia, which was an ancient full dress uniform consisting of a gold-embroidered royal robe, interwoven with gold and adorned with sequins or jewels in the royal tradition, wearing a brocade pha nung, a maha kathin crown, holding a staff made of chaiyaphruek wood in his left hand, and wearing gold-enameled pointed-toe shoes, seated on the throne.

This royal photograph was also exhibited at the Exposition Universelle in Paris, France, in 1867, showcasing his majestic image and royal power to the world.

His Majesty graciously granted an audience to the English photographer John Thomson to take royal portraits at the Ananta Samakhom Throne Hall.

   The next royal portrait is a hand-colored albumen print, meticulously and beautifully crafted, reflecting artistic taste and cultural value. His Majesty graciously commanded that this royal portrait be sent to Emperor Napoleon III of France on June 27, 1861, to express goodwill and strengthen diplomatic relations between the Kingdom of Siam and the French Empire, at a time when the world was beginning to embrace international trade and modern technology.

The royal portrait is a hand-colored albumen print.

  The next royal portrait of His Majesty King Mongkut, dressed and adorned with the French Légion d’honneur, is a picture that shows the strong diplomatic relations between Siam and France during the reign of King Rama IV. It is believed that the original image was a daguerreotype.

His Majesty King Mongkut, dressed and adorned with French royal decorations.

   The daguerreotype royal portrait of His Majesty King Mongkut with Her Majesty Queen Debsirindra is considered one of Siam's oldest and most historically valuable photographs. This image is not only evidence of early photographic technology but also reflects a symbol of equality and the acceptance of women's roles in politics and diplomacy. This image was presented to President Franklin Pierce of the United States in 1856, early in his reign. This event demonstrates his royal determination to open the country and strengthen friendly relations with Western powers through peaceful means.

A photograph of His Majesty King Mongkut with Her Majesty Queen Debsirindra.

Photography techniques and cameras of that era.

    Photography in the early 19th century relied on techniques that were still complex and required high skill. One of the earliest and most widely accepted photographic technologies was the "daguerreotype," which was a significant innovation that transformed the photography industry in Europe and later spread to Siam.

A daguerreotype is a photographic process discovered by Louis Jacques Mandé Daguerre, who reduced the photographic process from 8 hours to 30 minutes. It involves taking a picture on a highly polished silver plate, cleaning it with alcohol, and then exposing it to mercury vapor to create light-sensitive silver iodide. It is then placed behind a daguerreotype camera, and the lens is opened to take the picture. The image will be reversed left to right. Only one image can be taken at a time and cannot be re-enlarged.

Social and Historical Context

A group photo of densely packed raft houses starting from Pak Khlong Talat extending to Wat Ratchaburana (Pipat Phongraphiporn 2544 : 8).

This image reflects the Rattanakosin Island area, which was considered the center of Bangkok in the past. Approximately 150 years ago, this area was home to the Grand Palace and important temples, which were the heart of the kingdom. The Chao Phraya River, flowing on the western side of Rattanakosin Island, was considered the main artery for transportation and trade. People in that era used the river as their primary route, from the area behind the Grand Palace, through the Tha Tien community, all the way to Pak Khlong Talat, which has been a bustling trading center and fresh market since ancient times.

    King Mongkut played a significant role as a leader who embraced Western knowledge during a pivotal period in Thai history. The introduction of photography technology into the royal court demonstrated his scientific acumen and marked the beginning of using photographs for communication, learning, and international diplomacy. This showed his vision for adapting to the modern world by using technology as a tool for national development in academic, diplomatic, and cultural communication aspects, which later influenced Thailand's development approach.

     Those interested in the story of King Mongkut can visit the online exhibition at the King Mongkut Studies Project, a project for researching and disseminating knowledge that reflects the important foundations of scientific and technological knowledge during King Mongkut's reign, or at the Information Resource Center, 2nd Floor, Library Office, King Mongkut's University of Technology Thonburi, open from 08.30 - 17.00 on Monday - Friday.

ข้อมูลอ้างอิง

      ศักดา ศิริพันธุ์. (2535).กษัตริย์&กล้อง.กรุงเทพฯ.ด่านสุทธาการพิมพ์ จำกัด

       ไพศาล เปี่ยมเมตตาวัฒน์.(2558) สยาม ผ่านมุมกล้องจอห์น ทอมสัน ๒๔๐๘-๙ รวมทั้ง นครวัดและเมืองชายฝั่งประเทศจีน.กรุงเทพฯ.สำนักพิมพ์ริเวอร์บุ๊คส์.

       พิพัฒน์ พงศ์รพีพร.(2544) ภาพมุมกว้างของกรุงเทพมหานคร ในสมัยรัชกาลที่ 4 : การค้นพบใหม่. กรุงเทพฯ. [ม.ป.พ.]

   thaistudiesc7. (2559).การเข้ามาครั้งแรกของกล้องถ่ายรูปในประเทศไทย.(ออนไลน์).สืบค้นเมื่อ 16 มิถุนายน 2568 URI: https://qilarsnow.wixsite.com/thaistudiesc7/blank-5

    กรุงเทพธุรกิจ.(2565).ชมภาพถ่ายยุคแรกแผ่นดินสยาม บันทึกโดย “ช่างภาพหลวง” ในช่วงรัชกาลที่ 4-5.(ออนไลน์).สืบค้นเมื่อ 16 มิถุนายน 2568 URI: https://www.bangkokbiznews.com/lifestyle/art-living/1040782

 National Geographic. (2564).ภาพถ่ายยุคแรกของไทย : มุมมองในประวัติศาสตร์ภาพถ่ายของโลก .(ออนไลน์).สืบค้นเมื่อ 16 มิถุนายน 2568 URI: https://ngthai.com/history/36440/earlyphotographyinthai/

  กองศิลปวัฒนธรรม (2568). ชาวสยามรู้จัก “การถ่ายรูป” ครั้งแรกตอนไหน และใครเป็นคนริเริ่ม .(ออนไลน์).สืบค้นเมื่อ 16 มิถุนายน 2568 URI: https://www.silpa-mag.com/history/article_153561

  สำนักหอสมุด (2565).นิทรรศการภาพถ่ายในรัชกาลที่ 4.(ออนไลน์).สืบค้นเมื่อ 16 มิถุนายน 2568 URI: https://www.lib.kmutt.ac.th/photography-in-the-reign-of-king-rama-iv_gallery/

    สำนักหอสมุด (2568).โครงการพระจอมเกล้าศึกษา.(ออนไลน์).สืบค้นเมื่อ 16 มิถุนายน 2568 URI: https://www.lib.kmutt.ac.th/king-ramaiv-study/

  หอบรรณสารสนเทศ ชั้น 2 สำนักหอสมุด มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี