ผศ.ดร.ภาสนันทน์ อัศวรักษ์

"ภูมิปัญญาไม่ใช่เพียงสิ่งเก่าที่ตกทอดจากอดีต แต่คือความสามารถของมนุษย์ในการปรับตัวและสร้างสรรค์ชีวิตให้เหมาะสมกับบริบทของตน"

ความหมายของภูมิปัญญา

คำว่า "ภูมิปัญญา" มีความหมายลึกซึ้งทั้งในด้านภาษาและวัฒนธรรม "ภูมิ" หมายถึง พื้นที่ พื้นฐาน หรือถิ่นฐาน และ "ปัญญา" หมายถึง ความรู้ ความคิด ความเฉลียวฉลาด เมื่อนำมารวมกัน "ภูมิปัญญา" จึงหมายถึง ความรู้หรือความเฉลียวฉลาดที่หยั่งรากอยู่ในพื้นที่เฉพาะ ซึ่งเป็นผลจากการสั่งสมประสบการณ์ การเรียนรู้ และการถ่ายทอดจากรุ่นสู่รุ่น

ภูมิปัญญาท้องถิ่นหรือภูมิปัญญาชาวบ้านจึงเป็นองค์ความรู้ที่ชาวบ้านคิดเอง ทำเอง เพื่อรับมือกับบริบทที่ตนเผชิญ โดยมีพื้นฐานจากวิถีชีวิต วัฒนธรรม และทรัพยากรที่มีอยู่จริงในท้องถิ่นนั้น ๆ ความรู้ที่เกิดขึ้นอาจอยู่ในรูปของเทคนิคการทำเกษตรกรรมแบบดั้งเดิม การแพทย์แผนโบราณ งานหัตถกรรม ศิลปะการปรุงอาหาร หรือแม้แต่การจัดการทรัพยากรธรรมชาติอย่างยั่งยืน

ทำไมภูมิปัญญาถึงสำคัญ

ภูมิปัญญามีบทบาทเป็น "เข็มทิศทางสังคม" โดยเฉพาะในชุมชนที่ต้องพึ่งพาตนเอง หรือชุมชนที่ยังคงรากเหง้าวิถีชีวิตดั้งเดิม ความรู้เหล่านี้ไม่ได้เพียงแต่ช่วยให้ผู้คนดำรงชีพอยู่ได้ แต่ยังสร้างอัตลักษณ์ และความภาคภูมิใจในความเป็นตัวเอง

นิธิ เอียวศรีวงศ์ นักประวัติศาสตร์ไทยชื่อดัง กล่าวถึงภูมิปัญญาไว้อย่างน่าสนใจว่า ภูมิปัญญาเป็นมากกว่าความรู้ หากแต่คือกระบวนการเรียนรู้ที่เน้นความร่วมมือ การลงมือทำจริง และการแลกเปลี่ยนระหว่างผู้รู้กับผู้เรียนในสังคม

1. ภูมิปัญญาคือระบบความรู้ที่ผ่านการพิสูจน์จริงในบริบทของผู้คน

2. ภูมิปัญญาคือเครื่องมือในการถ่ายทอดจากรุ่นสู่รุ่น 

3. ภูมิปัญญาคือวิธีคิดที่ยืดหยุ่น พร้อมจะปรับเปลี่ยนให้เหมาะกับบริบท

4. ภูมิปัญญาคือแหล่งสร้างแรงบันดาลใจให้เกิดการคิดต่อยอด

ในโลกยุคใหม่ที่เต็มไปด้วยความเปลี่ยนแปลง ภูมิปัญญายังคงมีคุณค่ามหาศาลในฐานะเครื่องมือในการสร้างการพัฒนาที่ยั่งยืน โดยเฉพาะเมื่อนำมาผสานกับเทคโนโลยีใหม่ ๆ อย่างการออกแบบ ผลิตภัณฑ์ชุมชน หรือสื่อดิจิทัล

กาแฟและการแปรรูป: ภูมิปัญญาที่อยู่ในถ้วย

เมื่อเราหยิบกาแฟหนึ่งถ้วยขึ้นมาจิบ หลายคนอาจคิดถึงแค่รสชาติ กลิ่นหอม หรือความตื่นตัว แต่ในเบื้องหลังของกาแฟหนึ่งถ้วย กลับซ่อนเรื่องราวของภูมิปัญญาไว้อย่างลึกซึ้ง ในคลิปวิดีโอที่นำเสนอร้านกาแฟเล็ก ๆ แห่งหนึ่งในย่านเยาวราช เราได้เห็นกระบวนการคัดเลือกเมล็ดกาแฟอย่างพิถีพิถัน การควบคุมอุณหภูมิด้วยเตาถ่าน การบดด้วยมือ และการชงที่ไม่พึ่งเครื่องจักร ทุกขั้นตอนสะท้อนถึง "ภูมิปัญญาการแปรรูป" ที่อาศัยทั้งวิทยาศาสตร์พื้นบ้าน และศิลปะแห่งการควบคุมรสชาติ สิ่งที่น่าสนใจคือ เจ้าของร้านเลือกใช้เมล็ดกาแฟจากแหล่งเพาะปลูกในประเทศ ไม่ว่าจะเป็นจังหวัดเชียงราย ชุมพร หรือจันทบุรี ซึ่งเป็นภูมิภาคที่เกษตรกรไทยพยายามพัฒนาพันธุ์กาแฟให้มีคุณภาพทัดเทียมต่างประเทศ ด้วยกระบวนการหมัก ตาก คั่ว และบ่มอย่างเข้าใจในบริบทภูมิอากาศและสภาพดิน การทำกาแฟแบบ "crafted" จึงไม่ใช่แค่แฟชั่น หากแต่คือรูปแบบหนึ่งของภูมิปัญญาสมัยใหม่ ที่เชื่อมโยงภูมิปัญญาท้องถิ่นกับเศรษฐกิจสร้างสรรค์ เป็นการต่อยอดระบบความรู้ดั้งเดิมในรูปแบบใหม่ที่ตอบโจทย์ตลาด และยังคงรักษารากของความเป็นไทยไว้ได้อย่างสง่างาม

ร้านกาแฟโบราณในเมืองไทยยังทำหน้าที่เป็นมากกว่าสถานที่ดื่มกาแฟ มันคือแหล่งนัดพบของผู้คนต่างรุ่นต่างวัย คล้ายกับเว็บบอร์ด "พันทิป" ยุคก่อนที่คนเข้ามาพูดคุย แลกเปลี่ยนข่าวสาร เล่าเรื่องราวหรือแม้แต่ถกเถียงประเด็นทางสังคม ความสัมพันธ์ และธุรกิจ กาแฟจึงไม่เพียงแต่เชื่อมคนกับรสชาติ แต่ยังเชื่อมผู้คนเข้าหากันในมิติของวัฒนธรรมและการสื่อสาร

กระเพาะปลา: การสื่อสารวัฒนธรรมผ่านอาหาร

อาหารเป็นภาษาสากลของมนุษย์ และในกรณีของกระเพาะปลาย่านเยาวราช มันคือการสื่อสารวัฒนธรรมจีน-ไทยที่หลอมรวมกันมาหลายรุ่น กระเพาะปลาจึงไม่ใช่แค่เมนูหนึ่งในร้านอาหารริมถนน แต่คือเครื่องสะท้อนอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรม และภูมิปัญญาด้านโภชนาการของไทยเชื้อสายจีน

สิ่งที่หลายคนอาจไม่รู้คือ กระเพาะปลาคืออวัยวะหนึ่งในระบบทางเดินหายใจของปลาที่เรียกว่า "ถุงลม" ซึ่งทำหน้าที่ช่วยให้ปลาลอยตัวในน้ำได้ เมื่อนำมาปรุงเป็นอาหาร ต้องผ่านกระบวนการทำความสะอาด ล้างกลิ่นคาว และตุ๋นอย่างพิถีพิถัน จึงได้เนื้อสัมผัสที่นุ่ม ละมุน และแฝงด้วยรสชาติซุปที่ลึกซึ้ง

ในคลิปวิดีโอที่นำเสนอร้านกระเพาะปลาเก่าแก่แห่งหนึ่ง เราได้เห็นขั้นตอนการเลือกกระเพาะปลาชนิดที่เหมาะสม การล้าง การตุ๋น และการปรุงน้ำซุปที่ต้องเคี่ยวถึง 6-8 ชั่วโมง โดยใช้อุณหภูมิคงที่ เพื่อให้ได้น้ำซุปที่เข้มข้น แต่ไม่ขม ตัดกับเห็ดหอม หมูกรอบ และเส้นหมี่ข้าวเจ้าที่ลวกมาอย่างพอดี เจ้าของร้านยังเล่าว่า สูตรการทำกระเพาะปลานี้สืบทอดกันมาจากรุ่นปู่ย่าตายาย โดยไม่มีการบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร แต่ใช้การเรียนรู้ผ่านการลงมือทำ การสังเกต และการซึมซับจากการอยู่ร่วมกับครอบครัว นี่คือภูมิปัญญาในรูปแบบที่ไม่ต้องการตำรา แต่ต้องการการใช้ชีวิตร่วมกันจริง

รถเวสป้า: สุนทรียศาสตร์ของภูมิปัญญาในรูปแบบเคลื่อนที่

ถนนในเยาวราชไม่ได้เต็มไปด้วยเสียงรถยนต์หรือรถจักรยานยนต์เพียงอย่างเดียว หากแต่ยังมีเสียงของรถเวสป้าคลาสสิกที่วิ่งผ่านพร้อมสีสันสดใส และการตกแต่งที่แสดงตัวตนของเจ้าของรถ ในวิดีโอหนึ่ง เราได้เข้าไปในอู่เล็ก ๆ ที่มีช่างฝีมือซ่อมเวสป้าโดยเฉพาะ ช่างไม่ได้จบจากวิศวกรรมศาสตร์ แต่เรียนรู้จากประสบการณ์ตรง รุ่นสู่รุ่น โดยสืบทอดฝีมือผ่านการเฝ้ามอง ฝึกหัด และลงมือทำเอง

ความน่าสนใจคือ ช่างแต่ละคนมี "สูตรเฉพาะ" ในการผสมสี พ่นสี วาดลวดลาย และแม้แต่การวางองค์ประกอบของรถ เช่น การเลือกเบาะ กระจก หรือสติ๊กเกอร์ ความประณีตในงานแต่ละชิ้นเปรียบได้กับการวาดภาพศิลปะหนึ่งภาพ ที่สะท้อนอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรม และรสนิยมของคนในชุมชนเมืองเก่า

รถเวสป้ายังเหมาะสมกับลักษณะทางกายภาพของเยาวราชอย่างยิ่ง ด้วยถนนที่คดเคี้ยว เต็มไปด้วยตรอกซอกซอยเล็ก ๆ และทางแคบ ซึ่งทำให้เวสป้ากลายเป็นพาหนะที่คล่องตัวและเหมาะกับการขับขี่ในพื้นที่เมืองเก่า ลักษณะนี้ยังชวนให้นึกถึงถนนเล็กๆ ในย่านเมืองเก่าของประเทศอิตาลี ซึ่งเป็นบ้านเกิดของเวสป้า เมืองที่เต็มไปด้วยตรอกแคบ ผนังอิฐ และร้านค้าริมทางที่มีชีวิตชีวา เวสป้าจึงไม่เพียงแต่กลมกลืนกับเมืองไทย แต่ยังพาเอากลิ่นอายยุโรปมาเติมเต็มเสน่ห์ของเยาวราชอย่างลงตัว

รถเวสป้าจึงไม่ใช่เพียงพาหนะ แต่คือสื่อกลางในการแสดงออกถึงรสนิยม ศิลปะ และภูมิปัญญาด้านหัตถกรรมร่วมสมัยที่กลมกลืนกับวิถีชีวิตเมืองอย่างน่าทึ่ง

เยาวราช: ผังเมืองที่เล่าขานภูมิปัญญาของคนไทยเชื้อสายจีน

เยาวราชไม่ใช่แค่แหล่งท่องเที่ยว แต่คือเมืองในเมืองที่เปี่ยมไปด้วยความหลากหลายทางวัฒนธรรม พื้นที่เล็ก ๆ แห่งนี้บอกเล่าเรื่องราวของการอพยพ การตั้งรกราก และการผสมผสานระหว่างวัฒนธรรมจีนกับไทยผ่านสถาปัตยกรรม พิธีกรรม ร้านค้า และอาหาร ในคลิปวิดีโอที่เดินชมย่านเยาวราช เราเห็นทั้งวัดมังกร สถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่คนไทยเชื้อสายจีนกราบไหว้เพื่อความเป็นสิริมงคล ร้านทองที่เปิดมากว่า 100 ปี และป้ายภาษาจีนที่ยังคงมีอยู่ทุกมุมถนน รวมถึงตรอกซอกซอยที่ออกแบบอย่างมีระบบเพื่อรองรับกิจกรรมทางเศรษฐกิจและสังคม เยาวราชสะท้อนภูมิปัญญาด้านการจัดการชุมชน พื้นที่ถูกออกแบบให้สามารถใช้ชีวิต ทำธุรกิจ และรักษาความเชื่อได้พร้อมกันอย่างสมดุล ผังเมืองไม่ใช่แค่การวางถนน แต่คือการสร้างโครงข่ายวัฒนธรรม และเป็นตัวอย่างของ "พหุวัฒนธรรม" (Multiculturalism) ที่ดำรงอยู่ได้จริง

ศาลเจ้าจีนที่ประดิษฐานเทพเจ้าต่าง ๆ ของลัทธิเต๋าและพุทธมหายานอยู่เคียงข้างกับวัดไทย เช่น วัดไตรมิตรวิทยาราม วัดมังกรกมลาวาส ขณะเดียวกันยังมีชุมชนชาวมุสลิมตั้งมัสยิดในพื้นที่ใกล้เคียง สะท้อนให้เห็นถึงการอยู่ร่วมกันของกลุ่มศาสนาและชาติพันธุ์ที่หลากหลาย ซึ่งยังคงสามารถรักษาเอกลักษณ์และดำรงความเคารพซึ่งกันและกันได้เป็นอย่างดี ผู้คนจากวัฒนธรรมต่าง ๆ ไม่เพียงอยู่ร่วมกันอย่างสงบ แต่ยังแลกเปลี่ยนและร่วมกันสืบสานประเพณี อาหาร ภาษา และความเชื่อ ทำให้เยาวราชเป็นตัวอย่างของชุมชนพหุวัฒนธรรมที่ไม่เพียงแต่รักษาความหลากหลายไว้ได้ แต่ยังสร้างอัตลักษณ์ร่วมของการอยู่ร่วมกันได้อย่างกลมกลืน

ภูมิปัญญาในยุคดิจิทัล: จะรักษาไว้หรือปล่อยผ่าน

คำถามสำคัญคือ ในโลกที่ทุกอย่างถูกเร่งให้เร็วขึ้น เทคโนโลยีก้าวกระโดด ภูมิปัญญาจะอยู่รอดอย่างไร และจะสามารถตอบโจทย์คนรุ่นใหม่ได้หรือไม่

ภูมิปัญญาในยุคปัจจุบันจะคงอยู่หรือหายไป ขึ้นอยู่กับการที่มันสามารถตอบสนองต่อความสนใจและคุณค่าของคนรุ่นใหม่ได้มากเพียงใด หากภูมิปัญญายังคงอยู่ในรูปแบบเดิมที่ยากต่อการเข้าถึง อาจเสี่ยงต่อการถูกมองว่าเป็นสิ่งล้าสมัย แต่หากสามารถปรับเปลี่ยนรูปแบบ นำเสนอใหม่ หรือผสมผสานกับเทคโนโลยีและสื่อร่วมสมัย ภูมิปัญญาเหล่านี้ก็จะกลายเป็นแรงบันดาลใจสำคัญของสังคมยุคใหม่

ตัวอย่างเช่น การนำองค์ความรู้ด้านสมุนไพรไทยมาพัฒนาเป็นผลิตภัณฑ์สุขภาพที่มีบรรจุภัณฑ์ทันสมัย ใช้ช่องทางการขายผ่านออนไลน์ หรือการจัดเวิร์กช็อปเรียนรู้การทำขนมไทยในสตูดิโอร่วมสมัย เพื่อให้คนรุ่นใหม่เข้าถึงได้ง่ายขึ้น

อีกตัวอย่างหนึ่งคือช่างฝีมือท้องถิ่นที่นำหัตถกรรมมาปรับเป็นของตกแต่งบ้านสไตล์มินิมอล หรือสื่อสารผ่านคลิปสั้นใน TikTok และ YouTube เพื่อสร้างความเข้าใจและความสนใจใหม่ ๆ กับกลุ่มเป้าหมายรุ่นใหม่

เพื่อรักษาภูมิปัญญาไว้ในยุคดิจิทัล เราจำเป็นต้องดำเนินการควบคู่ 3 ประการ ได้แก่

1. การบันทึกและจัดเก็บความรู้ในรูปแบบดิจิทัล เช่น สารคดี แพลตฟอร์มออนไลน์ หรือระบบฐานข้อมูลภูมิปัญญาท้องถิ่น

2. การสร้างพื้นที่เรียนรู้ร่วมสมัย เช่น Makerspace หรือกิจกรรม experiential learning ที่ให้เยาวชนทดลองและต่อยอดความรู้จากภูมิปัญญาดั้งเดิม

3. การประยุกต์ใช้ภูมิปัญญาในการออกแบบผลิตภัณฑ์ บริการ หรือโครงการนวัตกรรมที่ตอบโจทย์สังคมร่วมสมัย เช่น การสร้างแบรนด์ท้องถิ่นร่วมกับชุมชน การพัฒนาสื่อการเรียนการสอนแบบ Interactive

การจะรักษาภูมิปัญญาไว้ได้ ไม่ใช่เพียงแค่การเก็บรักษา แต่คือการทำให้มัน "มีชีวิต" อยู่ในความเข้าใจ ความภาคภูมิใจ และความสัมพันธ์ของผู้คนในสังคม

หนังสือและบทความวิชาการ

• นิธิ เอียวศรีวงศ์. (2563). ชาติไทย, เมืองไทย, แบบเรียนและอนุสาวรีย์: ว่าด้วยวัฒนธรรม, รัฐ และรูปการจิตสำนึก (พิมพ์ครั้งที่ 4). มติชน.library.stou.ac.th+1sci.rmutp.ac.th+1

• วรวิทย์ จันทร์สุวรรณ. (2565). เคมีวิเคราะห์: หลักการและเทคนิคการคำนวณเชิงปริมาณ (พิมพ์ครั้งที่ 2). สำนักพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.sci.rmutp.ac.th

• สุพัตรา จันทร์สุวรรณ, สุภาวดี นพรุจจินดา, & อุมากร ใจยั่งยืน. (2559). ปัจจัยที่มีความสัมพันธ์กับผลการสอบผ่านความรู้ของผู้ขอขึ้นทะเบียนและรับใบอนุญาตเป็นผู้ประกอบวิชาชีพการพยาบาลและการผดุงครรภ์ชั้นหนึ่ง. วารสารการพยาบาลและการศึกษา, 9(2), 81–92.sci.rmutp.ac.th

เว็บไซต์และสื่อออนไลน์

• YouTube. (2021, October 15). กาแฟโบราณ

 [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=jmv2DW8Zyxs&t=5s

• YouTube. (2021, November 20). เวสป้าคู่แท้ย่านสำเพ็ง

[วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=LUh8aBm7bqc

• YouTube. (2021, December 5). ที่นี่เยาวราช - Unseen In เยาวราช

[วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=pgSvxMTAGKk&t=466s

• YouTube. (2021, October 15). กระเพาะปลาเยาวราช

 [วิดีโอ]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=vi4mh7piB9c&t=295s