ในยุคที่ความรู้เข้าถึงได้ง่ายเพียงปลายนิ้วสัมผัส search engine และ AI ก็มีให้เลือกใช้หลากหลายเช่นนี้ สิ่งแรกที่หลายคนนึกถึงเมื่อต้องการค้นหาความรู้ไม่ใช่ห้องสมุดอีกต่อไป แล้วห้องสมุดยังมีความจำเป็นอยู่ไหม นับจากนี้บรรณารักษ์จะมีหน้าที่ทำอะไร

ในฐานะ Gen Z ที่เติบโตมาพร้อมกับเทคโนโลยีแต่ก็รักการอ่านหนังสือมาก เราเคยสงสัยและได้เข้าใจถึงความเปลี่ยนแปลงนี้ด้วยตัวเองผ่านประสบการณ์การเป็นผู้ใช้บริการห้องสมุดตั้งแต่ยังเรียนชั้นประถมศึกษาจนเข้ามหาวิทยาลัย กล่าวได้ว่าพฤติกรรมของเราในฐานะผู้ใช้บริการก็ค่อย ๆ เปลี่ยนแปลงไปทีละนิด

จนกระทั่งในปัจจุบันเราได้ก้าวเข้าสู่วัยทำงานและพบกับบทบาทใหม่ในชีวิต คือ การเป็นบรรณารักษ์ของ สำนักหอสมุด มจธ. แห่งนี้ จึงมีโอกาสได้ร่วมเสวนากับบรรณารักษ์ต่างเจเนอเรชัน อย่าง Gen X ที่เริ่มต้นอาชีพในวันที่อินเทอร์เน็ตยังไม่แพร่หลาย และ Gen Y ที่อยู่ในช่วงการเปลี่ยนผ่านการจัดการห้องสมุดจากระบบอัตโนมือสู่อัตโนมัติ ทำให้เราเห็นภาพรวมของการเปลี่ยนแปลงทั้งในฐานะผู้ใช้และผู้ให้บริการชัดเจนขึ้น

ห้องสมุดในความทรงจำ Gen Z

         ภาพจำแรกที่เรามีต่อห้องสมุดเกิดขึ้นในชั้นประถม ต้องขอบคุณคุณครูที่ให้เขียนบันทึกรักการอ่าน เราจึงได้ลองเข้าห้องสมุดเป็นครั้งแรก อาคารสองชั้นขนาดใหญ่ ห้องสมุดกินพื้นที่ชั้นบนทั้งหมด ภายในเป็นห้องกว้างไม่มีกำแพงกั้น มีช่องหน้าต่างระบายอากาศรอบด้าน ลมโกรกพัดเย็นสบาย พื้นปูด้วยกระเบี้องที่ทำจากวัสดุอะไรก็ไม่รู้เหมือนกันแต่เย็นสบายดี แม้มีตู้หนังสือไม่เยอะมากนัก แต่สำหรับเด็กประถมคนหนึ่งรู้สึกว่าเป็นสถานที่ที่น่านอนกลิ้งขณะอ่านหนังสือนิทานไปด้วย

         ตั้งแต่นั้นมาเราก็ได้ไปห้องสมุดบ่อยขึ้น จากที่เคยไปเพื่อเขียนบันทึกรักการอ่าน กลายเป็นไปเพื่ออ่านหนังสือนิทาน ช่วยครูบรรณารักษ์กวาดพื้น ช่วยยกหนังสือ และปั๊มบัตรยืมหนังสือ เรียกว่าเป็นจุดเริ่มต้นที่ทำให้เราอยากทำงานใกล้ชิดหนังสือและห้องสมุดเลยก็ว่าได้

         เวลาผ่านไปจนเริ่มเข้าชั้นมัธยม ในช่วงนี้เราไม่ได้มีความทรงจำที่ดีต่อห้องสมุดนัก เพราะห้องสมุดโรงเรียนมัธยมของเรามีขนาดเล็ก เวลาเกิดเสียงดัง ทุกคนในห้องจะได้ยินชัดเจน ทำให้มีกฎห้ามส่งเสียงดังรบกวนผู้อื่น ในบางครั้งที่มานั่งติวหนังสือกับเพื่อนแม้จะกระซิบกระซาบกันแล้ว เสียงก็ยังคงดังอยู่ดี จนโดนบรรณารักษ์ดุอยู่บ่อยครั้ง ภายหลังเราหันมาซื้อหนังสือไปอ่านที่บ้านแทน ทำให้อุตสาหกรรมร้านหนังสือได้รับเงินจากเราไปมากทีเดียว และบางครั้งร้านหนังสือก็มีเล่มตัวอย่างให้ได้ทดลองอ่าน เราจึงเลิกเข้าห้องสมุดไปด้วยเหตุผลนี้เอง

         พอเข้ามหาวิทยาลัย ห้องสมุดที่เราได้เจอกลายเป็นสถานที่ที่แบ่งสัดส่วนพื้นที่ตามจุดประสงค์การใช้งาน กล่าวคือไม่ได้กินพื้นที่แค่หนึ่งห้องสี่เหลี่ยมอีกต่อไป แต่มี 2 อาคาร อาคารหนึ่งจัดเรียงหนังสือแยกเป็นหมวดหมู่ มีหลายชั้น ตู้หนังสือตั้งเรียงราย มีพื้นที่นั่งอ่านรอบชั้น โต๊ะอ่านหนังสือแต่ละโต๊ะตั้งห่างกันทำให้สามารถพูดคุยกับเพื่อนโดยใช้เสียงได้ในระดับนึงโดยไม่รบกวนผู้อื่น อีกทั้งมีห้องติวกลุ่มที่สามารถใช้เสียงได้เต็มที่ มีกระดานไวท์บอร์ด จะเขียนสรุปบนนั้นให้เพื่อนเอ่านด้วยกันยังได้ แต่ที่แปลกใหม่ที่สุดในความคิดของเราตอนนั้น คือ อีกอาคารหนึ่งที่แทบจะไม่มีหนังสืออยู่ในนั้นเลย

         บางคนอาจสงสัยว่า ถ้าห้องสมุดไม่มีหนังสือแล้วจะมีอะไร อ่านมาจนถึงตรงนี้ เราเชื่อว่าหลายคนน่าจะพอเดาออกแล้ว ที่อาคารแห่งนี้มีบอร์ดเกม ห้องดูหนัง และมุมอ่านหนังสือการ์ตูน เรียกได้ว่าเป็นสถานที่ยอดฮิตอันดับต้น ๆ ในการรวมกลุ่มกับเพื่อนเลยทีเดียว

เมื่อมองย้อนกลับไป ห้องสมุดในแต่ละช่วงวัยของเรามีบทบาทและภาพจำที่แตกต่างกันอย่างชัดเจน ห้องสมุดระดับประถมคือพื้นที่แห่งความอบอุ่นและการเริ่มต้น — พื้นที่โล่งสบายชวนให้นอนกลิ้งอ่านนิทาน เหมือนโลกใบเล็กที่ปลอดภัยสำหรับการค้นพบจินตนาการครั้งแรก ในขณะที่ห้องสมุดระดับมัธยมกลับเป็นพื้นที่ที่เข้มงวด เงียบสงบ และมีข้อจำกัดมากขึ้น ทำให้ได้ตระหนักถึงมารยาทในการใช้พื้นที่สาธารณะร่วมกัน และในระดับมหาวิทยาลัย — ที่ซึ่งนิยามของคำว่า “ห้องสมุด” เปลี่ยนไปโดยสิ้นเชิง ไม่ใช่แค่ห้องเก็บหนังสือ แต่เป็นพื้นที่เรียนรู้ที่ออกแบบให้ยืดหยุ่น รองรับทั้งการค้นคว้าอย่างเงียบสงบ การติวกลุ่ม การเล่นเกม หรือแม้แต่การพักผ่อน ด้วยพื้นที่แยกตามจุดประสงค์การใช้งานอย่างชัดเจน การเปลี่ยนแปลงของห้องสมุดในแต่ละช่วงวัยสะท้อนให้เห็นว่า บทบาทของห้องสมุดไม่เคยหยุดนิ่ง แต่ค่อย ๆ พัฒนาไปตามบริบทและพฤติกรรมของผู้ใช้ — โดยเฉพาะในยุคที่ความรู้ไม่จำกัดอยู่แค่ในหนังสืออีกต่อไป

ห้องสมุดไม่เคยหยุดนิ่ง

จากการที่ได้ร่วมเสวนากับพี่บรรณารักษ์ต่างเจเนอเรชันก็ยิ่งตอกย้ำถึงความจริงที่ว่าห้องสมุดหลาย ๆ แห่งรวมถึงสำนักหอสมุด มจธ. เปลี่ยนแปลงและปรับปรุงบริการมาตลอดหลายปีเพื่อให้ตอบโจทย์พฤติกรรมการใช้งานของผู้ใช้บริการ

สำนักหอสมุด มจธ. เองก็เริ่มเปลี่ยนแปลงตั้งแต่ปี พ.ศ. 2548 ทั้งมีการจัดพื้นที่การเรียนรู้ในห้อง KLINICS 1 โดยมีสื่อกลางคือคอมพิวเตอร์ เพื่อให้ผู้ใช้บริการสามารถเรียนรู้ผ่านอินเทอร์เน็ตได้ แต่เมื่อเวลาผ่านไปผู้ใช้บริการส่วนใหญ่มีโน้ตบุ๊คส่วนตัว คอมพิวเตอร์จึงมีความสำคัญน้อยลง จึงได้มีการจัดหา software มาให้บริการเพิ่มเติม

นอกจากนี้ยังมีนักพัฒนาการศึกษาร่วมมือกับบรรณารักษ์เพื่อช่วยสร้างประสบการณ์การเรียนรู้ผ่านกิจกรรม เช่น Lego & Boardgames เรียนรู้การวางแผนและการแก้ไขปัญหาผ่านการต่อ Lego และเล่น Boardgames หลากหลายประเภท Cooking Club บูรณาการวิทยาศาสตร์และการทำอาหาร Detective Hub กิจกรรมจำลองบทบาทเป็นนักสืบเพื่อไขคดีต่าง ๆ และ Living Labs การทำสภาพแวดล้อมภายในมหาวิทยาลัยให้เป็นพื้นที่ที่เรียนรู้ได้จริง เชื่อมโยงกับทรัพยากรที่มีในหอสมุด หรือผ่านการสัมภาษณ์กับผู้เชี่ยวชาญจาก มจธ. เพื่อส่งเสริมนโยบายของมหาวิทยาลัยที่ต้องการเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้ตลอดชีวิตให้กับทั้งนักศึกษา บุคลากร และผู้ที่สนใจองค์ความรู้ของ มจธ.

อนาคตของห้องสมุด

         ในความคิดของเราที่เป็นทั้งผู้ใช้และผู้ให้บริการ ห้องสมุดต้องเป็นพื้นที่ที่เข้าใจ ยืดหยุ่น และพร้อมปรับปรุงเปลี่ยนแปลงเพื่อให้ทันต่อความต้องการของผู้ใช้บริการอยู่เสมอ แน่นอนว่าหนังสือและอีบุ๊คจะยังคงอยู่เพราะก็ยังคงเป็นทรัพยากรหลักที่จำเป็นต่อผู้ใช้บริการเสมอมา เพียงแต่ควรเพิ่มบริการบางส่วนให้หลากหลายมากขึ้นเพื่อช่วยสนับสนุนการเรียนรู้ของผู้ใช้บริการที่ไม่ใช่แค่การเรียนรู้ผ่านตัวอักษร แต่เป็นความรู้ที่ได้จากการลองผิดลองถูก ทั้งส่วนของการเพิ่มประสบการณ์การใช้เครื่องมือ อุปกรณ์ เทคโนโลยี และการบูรณาการการเรียนรู้รูปแบบต่าง ๆ

         เพราะอนาคตของห้องสมุดไม่ได้ถูกกำหนดด้วยเทคโนโลยีเพียงอย่างเดียว แต่ถูกกำหนดด้วยความเข้าใจผู้ใช้บริการ และความกล้าที่จะเปลี่ยนแปลงเพื่อให้ทันกับโลกที่หมุนเร็วขึ้นทุกวัน ในท้ายที่สุดห้องสมุดไม่ใช่แค่สถานที่เก็บหนังสือแต่เป็นสถานที่ที่ความรู้เติบโตไปพร้อมกับผู้คน

ฟัง Podcast : แชร์ประสบการณ์จากบรรณารักษ์หลากเจนฯ ในยุคที่ผู้คนหันมาเสพคอนเทนต์จากอินเทอร์เน็ตมากกว่าหนังสือ